Przedstawienia

Opera w 4 aktach; libretto: Jan Chęciński.
Prapremiera: Warszawa 28 IX 1865.
Osoby: Miecznik - baryton; Hanna i Jadwiga, jego córki - sopran i mez­zosopran; Pan Damazy, palestrant, totumfacki Miecznika - tenor; Stefan i Zbigniew, towarzysze pancerni - tenor i bas; Cześnikowa, ich stryjenka - sopran; Maciej, ich stary sługa i towarzysz - baryton: Skołuba, klucznik Miecznika - bas; Marta, klucznica Stefana i Zbigniewa - sopran; Grześ, parobczak - tenor; Stara niewiasta - mezzosopran; towarzysze pancer­ni i żołnierze, wieśniacy i wieśniaczki, goście Miecznika, myśliwi.
Akcja rozgrywa się w Polsce w drugiej połowie XVII w.
Akt I. Odsłona 1 (prolog). Dwaj bracia, Stefan i Zbigniew, powracając do domu po zwycięskiej wyprawie wojennej, żegna­ją się ze swymi towarzyszami z pancernej chorągwi i składają "kawalerskie śluby" - postanawiają nie żenić się, aby w ra­zie nowej potrzeby każdej chwili być w gotowości na wezwa­nie Ojczyzny.
Odsłona 2. Młodzi powracają pod dach rodzinny, radośnie witani przez domowników (tercet "Cichy domku modrzewiowy"). Raz jeszcze wznawiają swe "kawalerskie śluby", lecz oto przy­bywa do nich stryjenka - Cześnikowa, która zamyśla swatać ich z dwiema protegowanymi przez siebie panienkami (arietta "Z tej strony Powiśla"). Usłyszawszy zaś, że młodzieńcy niebawem wybierają się w odwiedziny do starego przyjaciela ich rodzica, Miecznika z Kalinowa, niepokoi się nie na żarty. Wszak Miecz­nik ma dwie piękne córki! Nuż się młodzi pokochają i z matry­monialnych projektów Cześnikowej nic nie wyjdzie? Usiłuje więc odwieść ich od zamiaru podróży, mówiąc, iż dwór w Kali­nowie jest przeklęty i kto tam jedzie - zginąć może. Młodzi rycerze jednak ze śmiechem przyjmują jej słowa i ruszają w drogę.
Akt II. Sielską atmosferę starego szlacheckiego dworu w Ka­linowie maluje pełen wdzięku chór zebranych przy kominku dziewcząt ("Spod igiełek kwiaty rosną"). Jest właśnie wigilia Nowego Roku - najodpowiedniejsza pora do wróżb. Dziewczęta przygotowują niezbędne akcesoria, zaś jedna z córek Miecznika, Jadwiga, w pełnej liryzmu dumce ("Biegnie słuchać w lasy, knie­je") daje wyraz swym dziewczęcym marzeniom. Leje się wosk, zarysowują się kształty jakichś przyłbic i szyszaków, choć pa­lestrant Damazy, sfrancuziały elegant ubiegający się o rękę jed­nej z miecznikówien, skłonny byłby widzieć tam frak lub peru­kę. Na nic jednak konkury Damazego, bo oto Miecznik oświad­cza mu jasno, jakich mężów pragnie dla swych córek; charak­teryzując przyszłych zięciów, kreśli Miecznik idealny obraz Polaka-obywatela, rycerza i patrioty (aria-polonez "Kto z mych dziewek, serce której"). Przybywa Cześnikowa, która w obawie, by w młodych sercach zbyt rychło nie zbudziły się uczucia, oczernia bratanków, twierdząc, że są oni nader trwożliwi i za­bobonni - "istne dwie niewiasty". Lecz oto z gwarem i ha­łasem powraca z polowania myśliwska drużyna, której uczestni­cy, a zwłaszcza stary klucznik Skołuba, spierają się zawzięcie o to, czyj celny strzał powalił potężnego odyńca. Okazuje się, że ugodzili go tak trafnie dwaj młodzi szlachcice, którzy jadąc bryką w stronę Kalinowa, wpadli przypadkiem na teren polo­wania. To Stefan i Zbigniew; oni też po chwili, wraz z nieod­stępnym Maciejem, zjawiają się we dworze Miecznika, serdecz­nie przezeń witani. Hanna i Jadwiga, usłyszawszy, co mówi o obu młodzieńcach Cześnikowa, postanawiają niewinnie za­drwić z gości i nastraszyć ich nocą, udając duchy prababek. By ośmieszyć prawdopodobnych rywali, na podobny pomysł wpadł i Damazy; sekunduje mu Skołuba, któremu nie w smak poszło, iż młodzieńcy uprzedzili go w strzale do dzika.
Akt III. Gościom przygotowano nocleg w wieży zamkowej. Skołuba sugestywnie opisuje lękliwemu Maciejowi niesamowi­te zjawiska, jakie się tu rzekomo nocą wydarzają (aria "Ten zegar stary"). Istotnie, wnet po wyjściu Skołuby wiszące na ścia­nie portrety prababek Miecznika zaczynają się poruszać, za jednym bowiem ukryła się Hanna - za drugim Jadwiga. Prze­rażony Maciej zrywa się do ucieczki; Stefan i Zbigniew, którym przygotowano nocleg w sąsiedniej komnacie, śmieją się z jego zabobonnych obaw, w końcu Zbigniew zabiera Macieja do swe­go pokoju, a Stefan pozostaje w narożnej komnacie z zegarem i portretami. Słodkie marzenia opanowują jego duszę i spędzają sen z powiek, marzą mu się błękitne oczy Hanny. Z kolei me­lodia starego kuranta, którego mechanizm uruchomił ukryty w zegarze Damazy, zwraca myśl Stefana ku nieżyjącym już oj­cu i matce (aria "Cisza dokoła").
Pojawia się Zbigniew, którego też sen się nie ima, i on bo­wiem zdążył już zakochać się w Jadwidze. Daremnie obaj bra­cia nawzajem przypominają sobie swoje "kawalerskie śluby", nie wiedząc, że przysłuchują się im skryte za obrazami obie pan­ny (kwartet "Ni boleści, ni rozkoszy"). Po chwili jednak spostrze­gają jakiś ruch za obrazami na galerii i na pół źli, na pół roz­bawieni wybiegają na poszukiwanie sprawców tych figlów, na straży zaś w komnacie zostawiają Macieja. Starowina zapada w drzemkę, a Damazy uznaje tę chwilę za najdogodniejszą, aby po cichu wymknąć się z zegara. Jednak Maciej budzi się i, dzwoniąc wprawdzie zębami ze strachu, przyłapuje nocnego gościa. Stefan i Zbigniew powracają i przekonani, że Damazy chciał z nich zadrwić, żądają od niego satysfakcji. Aby ocalić swą skórę, Damazy opowiada, że skorzystał z obecności mło­dych rycerzy, aby zbadać prawdziwość legendy głoszącej, że na kalinowskim dworze ciąży klątwa za popełnione w nim niegdyś haniebne czyny, czego jakoby dowodem ma być nazwa "straszny dwór". Wybieg Damazego udaje się podwójnie, gdyż Stefan i Zbigniew, usłyszawszy jego opowieść, nie tylko zapominają o ukaraniu go, ale postanawiają natychmiast opuścić dwór Miecznika.
Akt IV. Bracia oznajmiają o swym postanowieniu wyjazdu, nie chcą jednak podać powodów tej nagłej decyzji. Zirytowa­ny Miecznik zaczyna już podejrzewać ich o tchórzostwo, czym oburzony Maciej powtarza mu opowiadanie Damazego. Postana­wia więc Miecznik sam opowiedzieć młodzieńcom prawdę o "strasznym dworze". Przeszkadza mu jednak nadjeżdżający z szumem i wrzawą kulig, w którym też odnajduje się przebrany Damazy. Pytany przez Miecznika, czemu ośmielił się rzucić kalumnię na jego dom, wykręca się jak może, twierdząc, że kierowała nim miłość do jednej z córek Miecznika - tu jed­nak groźna postawa Stefana i Zbigniewa nie pozwala mu wy­mienić imienia Hanny ani Jadwigi. W końcu, ośmieszony, mu­si uchodzić, a Miecznik opowiada historię swojego pradziada, który miał dziewięć córek tak pięknych, że każdy zajeżdżający do Kalinowa młodzieniec z miejsca oświadczał się o rękę któ­rejś z nich, a wówczas zazdrosne matki podrastających panien z sąsiednich majątków nazwały Kalinów "strasznym dworem". Teraz więc Stefan i Zbigniew przepraszają Miecznika za swe po­dejrzenia i proszą, aby chciał uznać ich za zięciów, a wzruszony Miecznik błogosławi obie zakochane pary.
Pracę nad "Strasznym dworem", do którego libretto opracował zdolny literat, a zarazem aktor i reżyser, Jan Chęciński, rozpo­czął Moniuszko w 1861. Później porzucił ją, aby pod koniec powstania styczniowego znów z całą energią do niej powrócić. Uważał widać, że po tragicznych przejściach narodu nie pora na dramaty na scenie, lecz potrzeba raczej czegoś "dla pokrze­pienia serc". Z pewnością też musiały w owych latach zaborów bić żywiej polskie serca, gdy na scenie ukazywali się zbrojni rycerze z chorągwi pancernej i brzmiały junackie, męskie słowa o gotowości do walki i ofiar w obronie ojczyzny. Od strony muzycznej jest "Straszny dwór" z pewnością najdoskonalszym spośród operowych dzieł Moniuszki, a tym samym wysuwa się na czoło całej polskiej twórczości operowej XIX w. Główne jego walory to pomysłowość harmoniczna (np. w opowiadaniu Cześnikowej o kalinowskim dworze), świetna konstrukcja scen zespołowych, subtelna i zarazem barwna instrumentacja, przede wszystkim zaś inwencja melodyczna o wyjątkowej szlachetności, logika wypracowanego przez Moniuszkę indywidualnego stylu dramaturgii operowej i wreszcie urzekająca atmosfera polsko­ści, osiągana nie tylko przez taneczne rytmy i intonacje zbli­żone do rodzimego folkloru. Prawdziwy klejnot stanowi aria Stefana "z kurantem" z III aktu, godna stanąć w jednym sze­regu obok najsłynniejszych tenorowych arii włoskich i fran­cuskich.
Źródło: Przewodnik Operowy Józef Kański, PWM 1997.

Ukryj streszczenie