Balet w 1 akcie, 8 scenach. Libretto - wg neapolitańskiego zbioru komedii z 1700 r. - i muzyka - na motywach G. B. Pergolesiego: Igor Strawiński; choreografia: Leonid Miasin (Feliks Parnell); scenografia: Pablo Picasso (Józef Wodyński).
Prapremiera: Paryż 15 V 1920, Theatre National de l'Opera, Balety Rosyjskie Diagilewa.
Premiera polska: Warszawa 7 III 1928, Teatr Wielki.
Osoby: Pulcinella - Leonid Miasin (Feliks Parnell); Pimpinella, jego kochanka - Tamara Karsawina (Halina Szmolcówna); Prudenza, córka Doktora - Lubow Czernyszowa (Eugenia Lipkowska); Rosetta, córka Tartaglii - Wiera Niemczynowa (Barbara Karczmarewicz); Florindo, adorator Prudenzy - Nikołaj Zwieriew (Narcyz Matuszewski); Caviello, adorator Rosetty - Stanisław Idzikowski (Zygmunt Dąbrowski); Furbo, magik, przyjaciel Pulcinelli - Zygmunt Nowak (Eugeniusz Papliński); Doktor; Tartaglia; czterej mali Pulcinelle. Rzecz dzieje się w Neapolu na początku XVIII w.
Scena 1. W wąskiej uliczce Neapolu dwaj młodzieńcy, Caviello i Florindo, śpiewają serenady pod oknami swych wybranek, Rosetty i Prudenzy. Dziewczęta śmieją się jednak ze swych wielbicieli i wylewają na nich przez okno wiadro zimnej wody, zmuszając do ucieczki. Wchodzi teraz groteskowa postać popularnego w Neapolu Pulcinelli, który tańczy na ulicy, przygrywając sobie na skrzypcach. Zwabiona muzyką, wychodzi z domu Prudenza i wyznaje miłość Pulcinelli, on wszakże przyjmuje to obojętnie. Pozbywszy się Prudenzy, Pulcinella tańczy dalej.
Scena 2. Z drugiego domu wychodzi Rosetta z ojcem. Mówi mu, że jest zakochana w Pulcinelli i chciałaby go poślubić. Mimo oburzenia Tartaglii całuje Pulcinelle, który z początku przyjmuje ją chłodno, lecz po chwili tańczy już z Rosettą, przedrzeźniając jej ruchy, aż rozzłoszczona dziewczyna ucieka.
Scenę tę widziała jednak kochanka Pulcinelli, zazdrosna Pimpinella, i teraz zarzuca mu niewierność. Skruszony Pulcinella zapewnia o trwałości swych uczuć i oboje tańczą wesoło. Okazuje się jednak, że umizgi obu dziewcząt podpatrzyli także ich adoratorzy, napadają więc na rywala, okładając go pięściami. Na pomoc biegną Rosetta i Prudenza. Napastnicy uciekają, a poturbowany Pulcinella dostaje się w ręce trzech kobiet, z których każda chce go mieć dla siebie. Wreszcie Tartaglia i Doktor zabierają córki do domu. Na placu boju zostaje zwycięska Pimpinella (pas de deux).
Scena 3. Napastnicy wracają pod osłoną peleryn i masek. Przeczuwając niebezpieczeństwo, Pulcinella chce schować się z Pimpinellą w najbliższym domu, lecz w chwili, gdy dziewczyna znika w drzwiach, Florindo zagradza drogę Pulcinelli. Obaj zazdrośnicy rzucają się na niego i godzą weń sztyletami.
Scena 4. Po ucieczce morderców Pulcinella podnosi się i odchodzi, dumny ze swego sprytu, gdyż udając martwego, zdołał się uratować. Pojawiają się teraz czterej mali Pulcinelle, niosąc na ramionach postać ucharakteryzowaną na Pulcinellę; składają ją na miejscu, gdzie padł bohater dramatu. Przychodzą Doktor z Prudenza i Tartaglia z Rosettą. Dziewczęta rozpaczają nad ciałem rzekomego Pulcinelli, a Doktor stwierdza zgon. Lecz oto nadchodzi magik Furbo i obiecuje wskrzesić zmarłego. Zaczyna czary. Pulcinella rzeczywiście ożywa ku radości dziewcząt i zdumieniu ich ojców, a nawet tańczy brawurową tarantelę. Nagle magik zdejmuje perukę - okazuje się, że to Pulcinella, zaś zmartwychwstały nieboszczyk - to Furbo.
Scena 5. Obaj przyjaciele drwią z zebranych, którzy dali się tak oszukać. Okazuje się, że i Pimpinella tak dalece dała się zwieść tym przebraniem, iż teraz kieruje swe afekty do Furba, biorąc go za Pulcinelle. Na widok jego sobowtóra ucieka, a Pulcinella wysyła w ślad za nią magika.
Scena 6. Tymczasem zarówno Caviello, jak i Florindo, pragnąc zdobyć względy wybranek, przebierają się za Pulcinelle. Podstęp udaje się, Rosetta i Prudenza radośnie ich witają. Wraca też Pimpinella w objęciach Furba, uważając go nadal za swego kochanka. Trzy kobiety tańczą gawota z trzema domniemanymi sobowtórami Pulcinelli.
Scena 7. Nagle wraca rzeczywisty Pulcinella i energicznie rozpędza swych naśladowców.
Scena 8. Magikowi Furbo udaje się przekonać Doktora i Tartaghę, ze powinni zgodzie się na ślub córek z wiernymi adoratorami. Wtedy Pulcinella oznajmia, że on również gotów jest poślubić Pimpinellę. Trzy nowo zaślubione pary tańczą w asyście czterech małych Pulcinelli.
W czasie swych licznych podróży do Włoch S. Diagilew zbierał materiały dotyczące komedii dell'arte i muzyki starych mistrzów włoskich. Z anonimowego zbioru scenariuszy i dialogów, związanych z komiczną postacią Pulcinelli, bohatera neapolitańskich widowisk kukiełkowych, wybrał komedię pt. "Czterej Pulcinelle" (do której w libretcie baletu dodano postacie Doktora i Tartaglii). Materiał ten, wraz z fragmentami oper Pergolesiego, wręczył Strawińskiemu z propozycją napisania baletu. Strawiński przekomponował utwory włoskiego mistrza, zmieniając rytmikę i skład instrumentów, zachowując niektóre partie wokalne (umieszczeni w orkiestrze wokaliści śpiewają w imieniu tancerzy) lub powierzając te partie instrumentom. Stworzył na tych motywach własną kompozycję w stylu epoki. Balet "Pulcinella" odtwarza znakomicie styl i atmosferę włoskiej komedii dell'arte, przedstawiając typowo zagmatwaną akcję, złożoną z krótkich epizodów i wypełnioną zabawnymi nieporozumieniami. Zręczna choreografia Miasina, który wykorzystuje tutaj wirtuozowskie elementy tańca klasycznego, podkreśla dowcip i humor tego baletu. Doczekał się on licznych wznowień i nowych inscenizacji, np.: chor. F. Łopuchow, sc. W. Dmitriew, Leningrad 16 V 1926, Teatr Opery i Baletu, chor. K. Jooss, sc. H. Heckroth, Essen 1932, Folkwang Tanzbuhne, chor. L. Wójcikowski (wg Miasina) jako balet "Dwaj Poliszynele", Londyn 1935, Les Ballets de Woizikowsky, z L. Wójcikowskim w roli tytułowej, chor. T. Bolender, sc. R. Davison jako balet pt. "Commedia Balletica", Ballet Russe de Monte Carlo 1945, chor. M. Bejart, sc. B. Dayde, Liege 10 IX 1957, Theatre Royal, Ballet-Theatre de Paris, balet włączony w 1961 do repertuaru Ballet du XXe siecle; nowa wersja choreograficzna L. Miasina: 10 X 1971, La Scala, w roli tytułowej J. Babilee; włączona w 1974 do repertuaru City Center Joffrey Ballet, chor. G. Balanchine i J. Robbins, sc. E. Berman, Nowy Jork 23 VI 1972 - E. Villella, chor. E. Walter, sc. H. Wendel, Dusseldorf 19 VII 1974, Opera - I. Herczog, chor. M. Agatowa, sc. A. Łuszyn, Moskwa 9 VI 1976, Teatr im. Stanisławskiego i Niemirowicza-Danczenki - M. Krapiwin, chor. H. Spoerli, sc. H. Meyer, Bazylea 13 X 1980, Basler Ballett - J.-L. Chirpaz, chor. D. Dunn, sc. J. Davis, Paryż 10 XI 1980, Opera - J. Guizerix.
Wraz z premierą "Pulcinelli" w Teatrze Wielkim w Warszawie odbyła się tego samego wieczoru premiera innego utworu w stylu komedii dell`arte, baletu "Czarodziejski kurant" ("Carillon magico", jako "Zaczarowany kurant"), muz. R. Pick-Mangiagalli, wystawionego po raz pierwszy w mediolańskiej La Scali 18 XI 1918, w chor. C. Fornaroli. W Warszawie autorem układu choreograficznego był F. Parnell, a obsadę stanowili: F. Parnell (Arlekin), Z. Tokarski (Pierrot), N. Pawliszczewa (Kolombina) i K. Jałowiecka (Księżniczka Snu). Wioski Pulcinella był również centralną postacią komedii baletowej "Sałatka" (zob. balety D. Milhauda - "Stworzenie świata").
Źródło: Przewodnik Operowy Irena Turska, PWM 1997
Ukryj streszczenie
