Osoby

EILE Marian, także Marian Eile Kwaśniewski (7 stycznia 1910 Lwów – 2 grudnia 1984 Kraków),

scenograf. 

Był synem pułkownika intendentury Wojska Polskiego, prawnika Nachmana Hirscha (potem Henryka) Eilego, i Czesławy z domu Rychter; mężem Katarzyny z Grzymalskich. W 1929 ukończył Gimnazjum im. Batorego w Warszawie i rozpoczął studia na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uniwersytetu Poznańskiego, skąd wkrótce przeniósł się na Wydział Prawa Uniwersytetu Warszawskiego; dyplom uzyskał w 1934. (W jego biogramach pojawia się informacja, że ukończył warszawską Akademię Sztuk Pięknych, ale według „Zasobów Archiwum” tej uczelni, nigdy nie był nawet jej studentem.) Od 1935 współpracował z „Wiadomościami Literackimi”, a od 1936 był sekretarzem redakcji. Niekiedy projektował dekoracje dla warszawskich scen kabaretowych. 

Po wybuchu II wojny światowej brał udział w kampanii wrześniowej. W 1940–41 był dekoratorem i reżyserem polskiego Teatru Miniatur we Lwowie, przygotował np. Jarmark wiosenny. Potem (do końca wojny) pracował w przedsiębiorstwie budowlanym pod Radomiem. W 1948 zmienił urzędowo nazwisko rodowe Eile na Kwaśniewski (oboje z żoną przyjęli je w czasie okupacji niemieckiej); sporadycznie i krótko używał podwójnego, pozostał przy Eilem. W 1947–51 wykładał scenografię w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych (jego uczniami byli m.in. Józef Szajna, Wojciech Krakowski). Projekty scenograficzne przygotowywał już od 1945, np. w Krakowie w Teatrze im. Słowackiego do Penelopy (z Karolem Fryczem). Był inicjatorem i współzałożycielem Teatru Siedem Kotów, który działał w sezonie 1946/47. Projektował tu (pod pseudonimem Bracia Rojek) oprawę plastyczną do Mojej żony Penelopy (we własnej adaptacji) i do Historii świata, czyli Od małpy do bomby atomowej, którą napisał z Janem Kamyczkiem (właściwie Janiną Ipohorską); był też autorem kostiumów do obu spektakli.

W sezonie 1947/48 w krakowskich Teatrach Dramatycznych opracował scenografię (kostiumy Ipohorska) do: Rewizora, Słomkowego kapelusza – „dowcipną”, „jak na owe czasy bardzo nowoczesną, lekką i groteskową” (B. Dąbrowski), do Archipelagu Lenoir, a w 1949/50 do Krzyku jarzębiny i Rycerza Ognistego Pieprzu w Teatrze Śląskim w Katowicach (autorką kostiumów do obu przedstawień była Ipohorska). W Warszawie w Teatrze Muzycznym Domu Wojska Polskiego projektował dekoracje do Siedmiu śmiechów głównych (1947; był współautorem tekstów, m.in. z Jerzym Waldorffem, Konstantym Ildefonsem Gałczyńskim). W Łodzi (z Ipohorską), w Teatrze Literacko-Artystycznym „Osa” opracował Romans z wodewilu (1949), a w Teatrze Małym program Na plan! (1951). W 1951 w krakowskim Teatrze Młodego Widza był autorem scenografii do Szwejka. Nowych przygód dzielnego wojaka (z Ipohorską) i Warszawskiego wodewilu (z Eugeniuszem Bożykiem, we własnej adaptacji pod pseudonimem Bracia Rojek). W 1953–56 (znów z Ipohorską) projektował dekoracje w Teatrze Syrena w Warszawie do programów: Ministerstwo satyry (1953), ponownie Siedem śmiechów głównych, Psychiczna zadra – 1954; Diabli nadali, Spod naszej strzechy – 1955; Kłopoty z popiersiami (1956; kostiumy Zofia Wierchowicz). W 1954 dla warszawskiego Teatru Kleks przygotował z Ipohorską Przygodę za przygodą i Bardzo dobrą rzecz.

Później sporadycznie zajmował się scenografią; w Teatrze Ziemi Krakowskiej w Tarnowie opracował Rzymską wiosnę (1966), w krakowskim Teatrze Rozmaitości w 1971 jednoaktówki Kobieta jest diabłem, Niebo i piekło, Afrykańską miłość (z kostiumami Eilego też w Tarnowie, 1973), a w 1972 tamże, w jego dekoracjach wystawiono komedię Barillon się żeni. 

W opinii Zenobiusza Strzeleckiego, na pierwsze powojenne prace Eilego miała wpływ przedwojenna twórczość scenograficzna Władysława Daszewskiego. Widoczne to było np. w

komediowo-satyrycznym widzeniu życia, [...] w zamiłowaniu do podobnego formowania dekoracji z wycinków ścian,

w komponowaniu skrótowego sufitu nadzianego na jakąś pionową belkę i podpartego murem, w podestach i schodkach, które tworzą jakby scenkę na scenie, eksponują aktora

i rytmizują jego ruchy, w komentarzu graficznym sztuki.

W przedstawieniach satyrycznych Eile parodiował surrealizm, wykorzystywał go

dla nastroju komediowego, zabawnie zderzając ze sobą różne niesamowitości.

W repertuarze dramatycznym tworzył dekoracje bardziej neorealistyczne, nowoczesne, lekkie i groteskowe (np. w Rewizorze, 1947). Najlepszą jego pracą scenograficzną (według Strzeleckiego),

wyzwoloną z wpływów, [...] prostą i skromną w pomyśle, wyraźnie inscenizującą sztukę przez komediową interpretację,

był Rycerz Ognistego Pieprzu (1949). 

W kulturze polskiej nazwisko Eilego związane jest przede wszystkim z krakowskim tygodnikiem „Przekrój”. Był jego twórcą w kwietniu 1945 i redaktorem naczelnym do 1969 roku. Wraz ze swą stałą współpracownicą i zastępczynią oraz bliską przyjaciółką (do końca jej życia) Janiną Ipohorską, pozyskiwał dla „Przekroju” najwybitniejszych polskich prozaików, poetów, publicystów, plastyków, takich jak: Konstanty Ildefons Gałczyński (pierwsze publikacje Zaczarowanej dorożki i Zielonej Gęsi), Jarosław Iwaszkiewicz, Maria Dąbrowska, Zofia Nałkowska, Jan Brzechwa, Julian Tuwim, Sławomir Mrożek, Stanisław Lem, Jerzy Waldorff. Autorem oryginalnej szaty graficznej był Daniel Mróz. Na łamach „Przekroju” popularyzował najnowszą literaturę światową i sztukę, kształtował gusty i mody. Pisał także dla „Przekroju” własne teksty satyryczne oraz recenzje teatralne pod pseudonimem Bracia Rojek. W redakcji „Przekroju” urzędował z psem Fafikiem; jego rzekome psie aforyzmy pojawiały się w rubryce pod tytułem „Myśli ludzi wielkich, średnich oraz psa Fafika”. Przez Zbigniewa Lengrena został uwieczniony w cyklu rysunkowym o Profesorze Filutku. 

Po antysemickiej nagonce w marcu 1968, opuścił „Przekrój”, a w 1969 na pewien czas wyjechał do Paryża, gdzie w wieczornym wydaniu „France Soir” rysował codziennie cykl pod tytułem „Pensée de Fafik”. Po powrocie uprawiał głównie malarstwo i plastykę użytkową. Zajmował się też tłumaczeniem literatury francuskiej i (np. komedia Łowcy głów w jego przekładzie miała wiele premier na polskich scenach). 

Na domu, w którym mieszkał przy ul. Małej w Krakowie, znajduje się tablica pamiątkowa z jego wizerunkiem. 

Bibliografia

Almanach 1984/85; Dąbrowski: Na deskach t. 2; Encyklopedia Krakowa, Kraków 2000; Groński: Od Siedmiu Kotów; Kaszyński: Teatr łódz.; L.J. Kem: Pogaduszki, Kraków 2002; S. Kisielewski: Dzienniki, Warszawa 1996 s. 263–264; Linert: T. Śląski 1949–92; R. Matuszewski: Alfabet. Wybór z pamięci 90-latka, Warszawa 2004; Sempoliński: Druga połowa; Sto lat Starego Teatru; Strzelecki: Plastyka teatr. t. 3 (il.); Strzelecki: Współczesna scenografia; WEP; Gaz. Wyb. 2000 (13 X; il.); Odrodzenie 1949 nr 27; Pam. Teatr. 1963 z. 1–4 s. 16; Przekrój 2010 (11 V); Tyg. Powsz. 2002 nr 43; Życie Warsz. 1984 nr 289; Akta (odpis aktu zmiany nazwiska nr AC III/E/18/47 z 16 VI 1948), Arch. ASP Kraków oraz Arch. ASP i Uniw. Warsz. Warszawa; Programy, wycinki prasowe, IS PAN; Korespondencja E., Bibl. PAU/PAN Kraków; Almanach 1944–59.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.

Biogram w Almanachu Sceny Polskiej

Marian Eile-Kwaśniewski (7 I 1910 Lwów - 2 XII 1984 Kraków), grafik, scenograf, dziennikarz, pedagog. Ukończył studia prawnicze i plastyczne w Warszawie. Od 1935 był współpracownikiem Wiadomości Literackich, w 1936 został po Władysławie Broniewskim sekretarzem redakcji. Przed wojną powstały również pierwsze jego projekty scenograficzne dla scenek kabaretowych. W l. 1940-41 był scen. i reż. Pol. T. Miniatury we Lwowie (np. "Jarmark wiosenny"). W okresie powojennym wykładał scenografię w krak. ASP (jego uczniem był m.in. Józef Szajna), jako scen. współpracował z t. w Krakowie: w l. 1945-47 z T. im. Słowackiego, w sez. 1946/47 z T. Siedmiu Kotów (był jego inicjatorem i współzałożycielem), w l. 1947-51 ze Starym T. i T. Młodego Widza, ponadto w 1947 projektował dekoracje dla T. Muzycznego Domu Wojska Polskiego w Warszawie (także współautor tekstów z Gałczyńskim i Waldorffem), a w sez. 1948/49 dla T. Śląsko-Dąbrowskich w Katowicach (scena T. Zagłębia w Sosnowcu), w l. 1949-51 dla T. Lit.-Satyrycznego "Osa" i T. Małego w Łodzi, w l. 1952-56 dla T. Satyryków i T. Syrena w Warszawie. Opracował m.in. "Penelopę" Morstina, program "Siedem śmiechów głównych", "Archipelag Lenoir" Salacrou; większość jego projektów z tego okresu powstała przy współpracy Janiny Ipohorskiej (kostiumy), jak m.in. "Rewizor" Gogola, "Słomkowy kapelusz" Labiche'a, "Krzyk jarzębiny" Kubackiego, "Rycerz Ognistego Pieprzu" Beamonta i Flechtera, "Szwejk, nowe przygody dzielnego wojaka" wg Haška, "Romans z wodewilu" Krzemińskiego, programy składane: "Na plan", "Diabli nadali", "Spod naszej strzechy", "Kłopoty z popiersiami". Projektował też często dla t. estradowych w Krakowie i Warszawie. Jednakże nazwisko jego w historii pol. kultury związane jest przede wszystkim z krak. tygodnikiem Przekrój. Był jego twórcą (kwiecień 1945) i długoletnim redaktorem naczelnym (do 1969). Wraz ze swą stałą współpracownicą i zastępczynią, Ipohorską, pozyskiwał dla Przekroju najwybitniejszych pol. prozaików, poetów, publicystów, na jego łamach popularyzował najnowszą literaturę i sztukę światową, kształtował gusty i mody. Sam pisywał oraz przekładał literaturę francuską pod różnymi pseudonimami, m.in. Bracia Rojek (np. "Łowcy głów", Regniera). W późniejszych l. z t. współpracował jedynie sporadycznie. W T. Ziemi Krakowskiej w Tarnowie przygotował "Rzymską wiosnę" Kubackiego (1966) oraz "Kobieta jest diabłem", "Niebo i piekło", "Afrykańska miłość" Meriméego (kostiumy, 1973), w T. Rozmaitości w Krakowie scenografię tych samych utworów "Meriméego" oraz "Barillon się żeni" Feydeau (1971, przekład Braci Rojek). Ostatnio uprawiał głównie malarstwo i plastykę użytkową, wystawa jego najnowszych obrazów odbyła się w 1982 w Warszawie. Źródło: Almanach sceny polskiej 1984/1985. Tom XXVI. Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe - Warszawa 1989.