Jerzy Bojanowski
BOJANOWSKI Jerzy (18 czerwca 1893 Kamienskoje koło Jekaterynosławia na Zaporożu, Ukraina – 10 września 1983 Milwaukee, Wisconsin, USA),
dyrygent, dyrektor teatru.
Był synem Kamila Bojanowskiego, inżyniera metalurga, który z Warszawy został skierowany do pracy w Rosji, i Marii z domu Morgula; mężem najpierw śpiewaczki Ireny Cywińskiej (ślub I czerwca 1929 w Warszawie), potem Frances Welzant (ślub 11 września 1937 w Lincoln, Lancaster County, Nebraska USA).
Kształcił się w Warszawie w szkole Towarzystwa Muzycznego (1907–12) pod kierunkiem Felicjana Szopskiego (kompozycja), a później w Kaiserliche Akademie für Musik und Darstellende Kunst w Wiedniu, gdzie studiował kompozycję u Franza Schrekera (1913–14); uczęszczał też na wykłady z muzykologii na Uniwersytecie Wiedeńskim. Po wybuchu I wojny światowej znalazł się w Rosji i studiował prawo na Uniwersytecie w Charkowie (1915–16). Zmobilizowany w 1916, w 1918 wrócił do kraju. Został korepetytorem solistów i chórmistrzem Opery w Warszawie (w 1919 dyrygował chórami w Hrabinie).
Po uruchomieniu opery polskiej w Poznaniu, w 1919 zaangażowano go do Teatru Wielkiego na dyrygenta. Początkowo pracował z chórem operowym i prowadził spektakle baletowe (na przykład Noc księżycową, Izis; 1919). W 1920 wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Ponownie zaangażowany do Teatru Wielkiego w Poznaniu, przygotował do 1924 szereg premier: Carmen, Żydówkę, Opowieści Hoffmanna, Fra Diavola, Demona oraz operetkę Dzwony z Corneville (1923), a recenzenci podkreślali ich wysoki poziom muzyczny. Przygotował i poprowadził 3 i 10 października 1921 przedstawienia Halki w Teatrze Miejskim w Bydgoszczy, pierwsze polskie spektakle operowe po odzyskaniu niepodległości, zrealizowane przy współudziale śpiewaków warszawskich i poznańskich. Dyrygował też koncertami symfonicznymi orkiestry operowej (1921, 1924). W 1920–24 w poznańskim Konserwatorium wykładał przedmioty teoretyczne i dyrygenturę. W 1924 wyjechał do Lipska by pogłębiać umiejętności dyrygenckie w Gewandhaus. W 1925 dał kilka koncertów w Niemczech, m.in. z Filharmonią Drezdeńską.
Po powrocie do Polski, przyjął propozycję zorganizowania i objęcia dyrekcji Opery Pomorskiej w ramach Zjednoczonych Teatrów Miejskich Bydgoszcz-Toruń-Grudziądz. Działalność zainaugurował premierą Halki w Toruniu 15 września 1925. Wystawił następnie: Rigoletto, Toskę, Carmen, Aidę i Madame Butterfly oraz kilka operetek. Mimo strajkującej orkiestry, doprowadził do premier: Pajaców, Cyrulika sewilskiego, Fausta i Strasznego dworu. Na występy gościnne sprowadzał solistów śpiewaków i dyrygentów. W marcu 1926, po ustąpieniu Karola Bendy, został dyrektorem naczelnym Teatru Miejskiego w Toruniu i prowadził go też w sezonie następnym. Repertuar sezonu 1926/27 wypełnił takimi operami, jak: Żydówka, Demon, Sprzedana narzeczona, Bal maskowy, Adrianna Lecouvreur (polska premiera 25 czerwca 1927), Fra Diavolo oraz Lohengrin (w języku polskim), nie licząc nowych operetek. Ostatecznie Opera Pomorska upadła, a zamknął jej istnienie spektakl Halki 15 sierpnia 1927. Dla Torunia skomponował hejnał, któiy od 23 stycznia 1927 grywany był jako hymn przez trębacza z wieży miejskiego ratusza. W tych latach dyrygował też gościnnie w warszawskim Teatrze Wielkim (Opowieści Hoffmanna, październik 1926), w Filharmonii Warszawskiej, wyjeżdżał też na koncerty do Pragi.
W sezonie 1927/28 zajmował stanowisko dyrygenta opery we Lwowie, a właściwie był kierownikiem muzycznym Teatrów Miejskich (przy dyrektorze Teofilu Trzcińskim). Prowadził spektakle Halki, Fausta, Lohengrina, Toski, przygotował premierę Don Pasqualego (15 września 1927); sprawował kierownictwo muzyczne wznowienia Strasznego dworu (26 stycznia 1928), premiery Pomsty Jontkowej (31 marca 1928), Opowieści Hoffmanna, wznowienia Damy pikowej. Zorganizował też cykl koncertów symfonicznych orkiestr teatralnych, dyrygował 25 września 1927 orkiestrą lwowskiego Teatru Wielkiego podczas koncertu na dochód dla powodzian.
W 1928–30 był dyrygentem Teatru Wielkiego w Warszawie. Prowadził tu Aidę (pierwszy raz, jeszcze gościnnie, 21 czerwca 1928), Damę pikową, prapremierę Królowej Jadwigi (7 września 1928); wieczór nowych baletów (Serduszko, Ostatni Pierrot, Kleks, czyli Co-co; 16 października 1929); premiery oper: Mozart i Salieri (28 grudnia 1928), Konrad Wallenrod (17 maja 1930); wznowienia Wesela Figara, Tannhäusera i Toski (m.in. 12 grudnia 1930, z udziałem Jana Kiepury). Dyrygował przedstawieniem Cudu mniemanego, czyli Krakowiaków i Górali, wystawionym w inscenizacji Leona Schillera 20 lipca 1929 na Rynku Starego Miasta, a potem w Teatrze Polskim. Dnia 7 września 1929 w Teatrze Wielkim, podczas spektaklu Hrabiny, będącego pożegnaniem dyrektora Emila Młynarskiego, przemawiał w imieniu zespołów Opery podnosząc zasługi odchodzącego artysty. W sezonie 1929/30 dyrygował również koncertami w Filharmonii Warszawskiej, także koncertem 3 października 1929, inaugurującym sezon. We wrześniu 1930 w prasie ubolewano, iż pozbawia się go stanowiska operowego dyrygenta. W tym czasie był aktywnym działaczem Związku Artystów Scen Polskich, a w okresie od 30 marca 1929 do 17 kwietnia 1930 prezesem Związku. W 1931, podczas tak zwanej „wojny teatralnej”, jako członek Zarządu Głównego Związku Artystów Scen Polskich wchodził w skład delegacji interweniującej u władz miejskich i państwowych i pertraktującej ze Związkiem Dyrektorów Teatrów Polskich. W warszawskim Teatrze Wielkim dyrygował jeszcze gościnnie Halką (31 stycznia 1932).
W 1932 wyjechał do USA, delegowany przez polski rząd na Światowe Targi i wystawę „Wiek Postępu” (Century of Progress) w Chicago. Zaproszono go tam do poprowadzenia koncertu z Chicago Symphony Orchestra. Podjął pracę w polskim konsulacie w Chicago, m.in. jako instruktor orkiestr i chórów polonijnych PSAA (Polish Singers Alliance of America). W Civic Opera House w Chicago 21 października 1934 poprowadził przedstawienie Halki, zorganizowane przez nowojorskie Polskie Towarzystwo Operowe, z udziałem solistów przybyłych z Polski; w powtórzeniu w Milwaukee 30 grudnia 1934 grała miejscowa orkiestra, a dyrygencki kunszt Bojanowskiego z uznaniem odnotowała prasa. Przygotował kolejną prezentację Halki w Civic Opera House (15 marca 1936), zorganizowaną przez Polski Klub Operowy w Chicago, z udziałem polonijnego chóru „Dudziarz”, obchodzącego jubileusz 40-lecia, a także śpiewaków z Polski. W tym czasie dyrygował też orkiestrami w Chicago i w Minneapolis. W 1935 zorganizował zespół symfoniczny w Milwaukee (Wisconsin), w 1937 w Tulsa (Oklahoma). W tym samym roku prowadził również orkiestrę stanową Illinois, Wisconsin Symphony Orchestra i Towarzystwo Opery Amerykańskiej w Chicago, a w 1938 orkiestrę symfoniczną w Omaha (Nebraska). Był honorowym członkiem PSAA (od 1934) i American Council of Polish Cultural Clubs. Po ślubie w 1937 osiedlił się w Milwaukee.
W 1939 odbył jako dyrygent tournée po Europie i USA z Polskim Baletem Reprezentacyjnym, który miał w programie: Baśń krakowską, Pieśń o ziemi, Harnasiów, Wesele w Ojcowie, Czarodziejską miłość oraz balety do muzyki Chopina, Mozarta i Respighiego. Występowano w Cannes, Nicei, Marsylii i Lyonie (luty), w Brukseli w Palais des Beaux Arts z Brukselską Orkiestrą Symfoniczną (marzec), Luksemburgu i Kownie (maj) oraz na Wystawie Światowej w Music Hall w Nowym Jorku (5–19 lipca).
Po powrocie do własnej działalności artystycznej, w Civic Opera House w Chicago poprowadził 10 grudnia 1939 Halkę z udziałem Jana Kiepury i Jerzego Czaplickiego (przedstawienie repertuarowe) i ponownie tę operę w języku polskim, lecz z udziałem solistów amerykańskich, 18 maja 1941 oraz 25 listopada 1942 (przedstawienia abonamentowe). Przygotował też amerykańską premierę Strasznego dworu, wykonanego po polsku w Civic Opera House w Chicago 26 marca 1941 z Ladisem Kiepurą i Jerzym Czaplickim w obsadzie oraz z udziałem chóru „Filareci-Dudziarz” (ponowił prezentację tej opery 8 marca 1953).
Prowadził również żeńską orkiestrę symfoniczną w Chicago. Udzielał się w życiu muzycznym Milwaukee. W 1940 zainicjował cykl koncertów „Muzyka pod Gwiazdami”, urządzał koncerty muzyki operowej (m.in. z udziałem Jerzego Czaplickiego). Profesjonalną orkiestrę, pod nazwą Milwaukee Chamber Symphony Orchestra, udało mu się zorganizować w 1953; wtedy też został wykładowcą przedmiotów muzycznych na miejscowym Uniwersytecie Marquette. Na koncercie z okazji 75-lecia tej uczelni, 25 marca 1956, wykonał z udziałem miejscowych zespołów Stabat Mater Karola Szymanowskiego. W programach wielu koncertów zamieszczał utwory Chopina, Moniuszki, Karłowicza, Różyckiego, Żeleńskiego. W Civic Opera House 13 grudnia 1964 dał spektakl Halki na dochód utworzenia Polish Museum of America w Chicago; po jego powołaniu został członkiem Zarządu.
W 1970 minister kultury i sztuki PRL przyznał mu Order Zasługi. W 1971 odwiedził Polskę, a w 1973 dyrygował koncertem w Filharmonii Narodowej w Warszawie. W Milwaukee, w Pabst Theatre, 2 i 3 kwietnia 1977 poprowadził przedstawienia Halki w języku angielskim, z dwiema czołowymi rolami śpiewanymi po polsku. Komponował utwory na orkiestrę, a w późnych latach na kuranty wieżowe (carillon), głównie dla sławnego carillon w Mechelen w Belgii; otrzymywał za te kompozycje nagrody na międzynarodowych konkursach (1971, 1975 i 1979).
Bibliografia
Błaszczyk: Dyrygenci (il.); EM; First All-Slavic Singing Festival 1934, Chicago 1934; Formanowicz; Jasiński: Koniec epoki; Kaczyński: Dzieje „Halki”; Komorowska: Teatry muz. Drugiej Rzeczypospolitej; Komorowska: Za kurtyną lat; Kwaskowski; Leksykon pol. muzyków pedagogów; Łoza: Czy wiesz; Małkowska: Teatr; Orzechowski: Teatr polonijny (il.); Świtała; Teatr pol. we Lwowie; We, The Milwaukee Poles – 1846–1946, T. Borun, comp. Milwaukee: Nowiny Publishing Co., 1946; Weber: Z dziejów opery w Bydgoszczy; Wysiński: ZASP; Chicago Daily News 1941 (27 III); Dz. Lud. 1927 nr 196, 1928 nr 28; Kur. Warsz. 1919 nr 140–142, 1925 nr 289, 1926 nr 296, 1927 nr 217, 281, 1928 nr 170, 1929 nr 44, 1930 nr 136, 1932 nr 31; Muzyka 1929 nr 1, 6; Pam. Teatr. 1998 z. 3–4 s. 525 (il.), 546; Ruch Muz. 1977 nr 17, 1983 nr 26, 1988 nr 13, 16, 17, 18, 20 (E. Orzechowski: Opery Moniuszki w Stanach Zjednoczonych); Życie Warsz. 1983 nr 224; Akt ślubu nr I/4261/1951 (odtworzony z 1929), Arch. USC Warszawa; Arch. Akt Nowych sygn. 959 (Zbiór ambasady RP w Waszyngtonie); Arch. Fundacji Kościuszkowskiej i Arch. Polish Singers Alliance of America (PSAA) w Nowym Jorku; Wisconsin Music Archives, Mills Music Library University of Wisconsin-Madison (tu kolekcja dotycząca. B., m.in. korespondencja i fot.); Hałabuda: Repertuar.
Ikonografia
Fot. – ITWarszawa, NAC.
Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.
Biogram w Almanachu Sceny Polskiej
Jerzy Bojanowski (18 VI 1893 Kamienskoje na Ukrainie - 10 IX 1983 Milwaukee), dyrygent, dyr. teatru, kompozytor, pedagog. Po studiach muz. w Warszawie (u Felicjana Szopskiego) i Wiedniu (u Franza Schrekera) został w 1919 dyrygentem chóru, a w 1922 pierwszym dyrygentem Opery Poznańskiej oraz wykładowcą przedmiotów teoretycznych i dyrygentury w pozn. Konserwatorium. W 1924 przebywał w Niemczech, w l. 1925-27 był założycielem, dyr. i dyrygentem Opery Pomorskiej w Toruniu, w sez. 1926/27 równocześnie dyr. i dyryg. T. Miejskiego tamże, a gościnnie zadebiutował jako dyrygent w Operze Warszawskiej ("Opowieści Hoffmanna" Offenbacha, 1926). Współpracował też z Filharmonią Warsz., w sez. 1927/28 sprawował kier. muz. T. Miejskich i funkcję dyrygenta Opery we Lwowie. W l. 1928-32 był dyrygentem Opery Warsz., był wówczas aktywnym działaczem ZG ZASP (a w 1929 wybrany jego prezesem). Od 1932 przebywał w Stanach Zjednoczonych, początkowo w charakterze instruktora muz. orkiestr i chórów polonijnych, następnie dyrygenta orkiestr symfonicznych w Chicago, Milwaukee, Minneapolis, Tulsie, Omaha. W 1939 odbył tournée art. po Europie i Ameryce jako dyrygent Polskiego Baletu Reprezentacyjnego, m. in. na Wystawie Światowej w Nowym Jorku. W l. 1941-42 był dyrygentem Opery Obywatelskiej w Chicago (prowadził m. in. "Halkę" Moniuszki). Był odznaczony za popularyzowanie muzyki pol. za granicą.
Źródło: Almanach Sceny Polskiej 1983/84. Tom XXV. Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe - Warszawa 1987.
